16. yüzyıl şairlerinden Sıyâmî, kaynaklarda hiçbirinden söz edilmese de ortaya çıkan eserleriyle bugün, Dîvân sahibi olmanın yanında bir mesnevi şairi olarak kendini göstermektedir. Hakâyık u Dekâyık onun eserleri arasına kaydedilecek yeni bir mesnevisidir.
Mesnevide Dil-i şeydâ ve şâhid-i Vefâ ile somutlaştırılan ruh ve gönül, kişileştirilen akıl ve nefsin de aralarına katılmasıyla macera dolu bir hikâyeye konu edilmiştir. Hikâyede ruh, gönül, akıl ve nefs gibi insana ait unsurların teşhis edilmesiyle gerçekte ruhlar âleminden dünyaya gelen insanın yolculuğu anlatılmıştır. Dil-i şeydâ ve şâhid-i Vefâ kıssası; ruh, gönül, his, duygu ve akıl gibi melekelerle donatılmış insanoğlunun, aşk üzere yaratıldığına inanılan kâinatın bir parçası olarak aşkı arayışının ve hakikatte ilâhî sırlara vâkıf olup kendini bulma, Yaratıcısı ile bütünleşme, kemâle erme ve gerçek vatanına geri dönme hikâyesidir. Eserin müellifi Sıyâmî, bir kıssahan edasıyla okuyucuya olan samimî hitapları, uyarı ve nasihatleri ile hikâyenin bir parçası durumundadır. Bu tavır, somut ve soyut iki yönlü okunabilecek bu hikâyeye ayrı bir boyut kazandırmıştır.
Bu çalışmada, kaynaklardan ve eserlerinden yola çıkarak şairin kendisi hakkında edinebildiğimiz sınırlı bilgilerle hayatına ve günümüz itibarıyla bilinen eserlerine yer verilmiş; ardından Hakâyık u Dekâyık üzerine bir inceleme yapılmıştır. İncelemede eserin biçimi, aruz ve kafiye özellikleri ile muhtevası hakkında verilen bilgilerle beraber hikâyedeki kahramanlar ve motifler üzerinde durulmuş; eserin üslûbu ve bilhassa tahkiye üslubunda karşılaşılan bazı problemlere dikkat çekilmiştir.
Hakâyık u Dekâyık, şairini literatürde bir parça daha görünür kılmakla beraber, edebiyat tarihimizdeki tasavvufî-alegorik mesneviler zincirinin kayıp bir halkasının gün ışığına çıkmış somut bir örneğidir.