Osmanlı toplumunun yaşamsal yeniliklerine ve siyasi sosyal kültürel kaostan kurtuluşuna paralel bir gelişime sahip Tanzimat romanı bireyin etkin ve özerk özne olma hakkının yeni'lenmesi ve sosyolojik konumunun metinleşmesidir. Devrin toplumsal ve kültürel koşullarının irdelenmesi var olan dinamikler bağlamındaki kültürel dönüşüm yazınsal faaliyetlerin arka planına konumlandırılır. Arayış sorgulayış yeni'leniş kendi oluş sürecine işaret eden dönemin modern düşünce geleneği açılan terakki yoluna girmek asrî insan olmak ve kişisel özgürlüklerini-benliklerini kazanmak boyutuna taşınır. Bu süreçteki yazılı üretimler ile kişi konu ve tema başta olmak üzere tüm düzlemlerde bireyi eğitmek toplumsal dönüşüme yön vermek hedeflenir. Nesil sanatkârlarının Osmanlı toplumunun ahlaki değerlerinin korunması gerektiğine ve yeni toplum düzeninin doğru anlaşılmasına yönelik mesajlar verdiği Tanzimat romanında biçimsel anlamda geleneğe bağlılığın etkisi devam ederken biçeme getirilen yenilikler göze çarpar. Batılı roman tekniği kullanılarak toplumsal ve bireysel yozlaşma çözülüş ve ötekileşme kurgulanır. Hayattan alınan sevgi aşk ihanet kıskançlık dostluk eğitim hürriyet adalet özgürlük çalışkanlık girişimcilik yabancılaşma kaçış ve benzeri temalar bireyin kendiliğini kurma çabası ve özgür olma düşüncesi yönünden uyanışı ile bütünlenerek sunulur. Namık Kemal Ahmet Mithat Efendi Recaizade Mahmud Ekrem Şemseddin Sami Samipaşazade Sezai Nabizade Nazım Mehmed Murad Fatma Aliye gibi yazarların romanları dönemin sosyolojik ve psikolojik değişim sürecine yönelik mesajları ile dikkate değerdir.